Çorum Aziz
Gevorg Kilisesi.
Çepni Mahallesi Dr.Pertev Bey sokak ile Sandıkçılar sokak'ın köşesinde. Kiliseyi Kiropi (Kiryopi) ailesi yaptırmış.1880'de yaptırılmış. 24 pafta, 313 ada, 1 parselde bulunan ve "depo" kullanımlı kilise binası 1983 yılında tescil edilmiş.
|
ÇORUM SURP GEVORK KİLİSESİ |
|
Ermeni Nüfusun Pazar,
Kubbeli, Sancaktar, Hacı Yusuf, Şeyh Eyüp, Atcı Ali Evveli, Acel-i Ula, Atcı
Ali Ula, Sofular, Çakır, Umid Halife, Çakıryan, Gülabibey ve Emin Halife
mahallelerinde ikamet ettiyse de en çok Çömlekçi mahallesine yerleşti ve kaza
sakinleri bu mahalleyi Ermeni mahallesi olarak tanımladı. Yine aynı
şer'iye sicil kayıtlarına göre Ermeniler; demirci, kalaycı, bakırcı, terzi,
attar, kazzaz (ipek böceği yetiştiren ve ipek satan), kasap, marangoz,
eczacı, dava vekili ve en çok da tüccar olarak çalışmaktaydı. Çorum Ermeni cemaati, Yozgat murahhaslığı
vasıtasıyla Sis (Kozan/Adana) Katogikosluğuna bağlıydı. Ayrıca Çorum
Ermenileri içinde Katolik ve Protestan olanlar da bulunmaktaydı. Çorum'da,
1893 yılında, yani kilisenin yapılışından yaklaşık 21 yıl sonra 497 Ermeni
(yaklaşık 100 hane) yaşadığına göre, bu tarihlerde bir kilise, cemaat için
yeterli olabilirdi. 1904 yılında bu binanın içinden çekilen ve büyük
olasılıkla cemaat yönetiminden kişileri resmeden fotoğraf . Kilisenin yapımı süreci: Belgelerden yola çıkarak: 1858 yılı ağustos ayından
önce Çorum'lu Ermeniler ya doğrudan ya da Sis Katagikosluğu aracılığı ile bir
kilise yapılması için, İstanbul'dan izin istediler. İzin 20 Ağustos
1858'de verildi ve yer olarak da bugün üzerinde Ulu Mezarlığın bulunduğu
Hıdırlık mevkii denilen yere çok yakın, Çömlekçi mahallesinde bir arazi
gösterildi. İnşaat çalışmaları daha başlamadan müslüman halk, bugün
üzerinde Hıdırlık Camii bulunan arazinin üzerinde Suheyb-i Rumi’ye ait
bir türbenin yer aldığını ve ayrıca yine bu arazinin Suheyb-i Rumi
Vakfına ait olduğunu söyleyerek itiraz etti. Bu itiraz üzerine, 3 yıl süren araştırmalar
sonucunda 1861 yılında, söz konusu arazinin Suheyb-i Rumi vakfına ait olduğu
anlaşıldı ve kilise yapmak için daha önce alınan izne istinaden başka bir
arazi bulunması ve oraya yapılması istendi. Bir arşiv kaydına göre “Çorum’un Çömlekçi mahallesinde
sakin bulunan Ermenilerin icra-yı ayin etmek için bir kilise inşasına
başladıkları ancak Müslüman toplumun burasının vakıf dâhilinde olduğu,
etrafında Ehl-i İslam’a ait mezarlık, ziyaretgâh, camii ve nihayet kışla-yı
hümayun bulunduğu gerekçesiyle buna karşı çıktıkları görülmektedir. Yine
kayıtta geçen “millet-i merkuma Çorum’da yerli hükmünde olmayup” ifadesinden
Ermenilerin Çorum’a henüz yakın tarihlerde gelmeye başladıkları
anlaşılmaktadır. Hadisenin basit olmadığı, Veli Ağa adlı bir şahsın etrafına
topladığı Müslüman ahali ile birlikte harekete geçmeleri, Papaz Simyon Efendi
ve mevcudata karşı gerginlik çıkarmalarından anlaşılmaktadır. Bu gelişmeler üzerine kamu otoritesi hadiseye el koyarak kilise
inşaatının başlatıldığı arsanın statüsünün mülk, vakıf veya miri olup
olmadığının araştırılmasını istemiştir. Yapılan
tahkikat sonucunda kilise yapılacak arsanın sahabe-yi kiramdan Suheybi Rumi
hazretlerinin vakf-ı şerifleri dâhilinde olduğu, ayrıca burasının etrafında
Müslüman haneleri ve arsaları bulunduğu kaydedilerek söz konusu yere
kilisenin yapılamayacağı belirtilmiştir.” Ancak cemaat, belirlenen ölçülere göre bir kilise
yapabilmeye olanak verecek araziyi, 17 yıl boyunca bulamadı. Bu süreyi biz,
24 Ocak 1878 tarihli şer'iyye sicili kaydından anlıyoruz. Bu kayıtta "..padişah
fermanıyla izin verilen kilisenin henüz yapılmadığını göstermekte...”
denilmekte iken, kilise giriş kitabesi yapım tarihini 1872 olarak
bildirmektedir. Bu 6 yıllık fark nasıl açıklanabilirdi? Ama şu
kesindir ki, 1892 yılına gelindiğinde bina yapılmıştı ve biz bunu Vital
Cuinet La Turquie d’Asie adlı eserden ve 1895 Ankara vilayet salnamesinden de
Çorum’da bir Ermeni kilisesinin bulunduğunu öğreniyoruz . 19. yüzyılın ortalarından itibaren
özellikle Kayseri Talas ve Germir taraflarından geldikleri anlaşılan
Ermenilerin ve sayıları daha az olmak kaydıyla muhtelif yerlerden gelen Rum,
Katolik ve Protestanların buraya yerleşmesi dolayısıyla gayrimüslimlerin
sosyal çevreyle olan münasebetlerine dair çok önemli örneklikler sunması
etkili olmuştur. Bu dönemde Çorum’un gelişmesinde ve göçlere muhatap
olmasında Sanayi İnkılabı’yla birlikte gıda ve zahire ihtiyacı artan
Avrupa’nın emtia talebinin iç bölgelerden Samsun limanına taşınmasında
burasının ticari bir koridor olması başat rol oynamıştır. Nitekim
bugün Çepni Mah. Dr. Pertev Bey Sk. No: 17 adresinde bulunan daha sonra
çeşitli amaçlarla da kullanıldığı anlaşılan ancak özellikle yaşı ilerlemiş
olan ahali arasında aslı kilise olarak bilinen bina söz konusu kilise
olmalıdır. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi / Journal of Divinity Faculty of Hitit University ISSN 2651-3978 |
e-ISSN 2636-8110 (Aralık/ December 2020) 19/2 OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA ÇORUM
ŞER‘İYYE SİCİLLERİNE GÖRE GAYRİ MÜSLİMLERİN SOSYAL ÇEVREYLE İLİŞKİLERİ
(1839-1909) Zekeriya Işık |